Στην ύπαιθρο της πρώην Γιουγκοσλαβίας τα επιβλητικά Spomenik είναι διασκορπισμένα παντού, πρόκειται για μνημεία μιας άλλης περιόδου που ακροβατούν ανάμεσα στην γλυπτική, την αρχιτεκτονική και την προπαγάνδα.
Η λέξη Spomenik σε μετάφραση σημαίνει «μνημείο» τα περίεργα αυτά δημιουργήματα άρχισαν να εμφανίζονται λίγο μετά την σύσταση του γιουγκοσλαβικού κράτους και γέμισαν όλη την επαρχιακή Γιουγκοσλαβία κυρίως τις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Με εντολή του τότε ηγέτη της, Γιόσιπ Μπροζ “Τίτο” οι αρχιτέκτονες και γλύπτες της χώρας δημιούργησαν εκατοντάδες μεγαλιθικά μνημεία που χαρακτηρίζονται από σκληρή αισθητική και χρήση εξαιρετικά ανθεκτικών υλικών όπως τσιμέντο, ατσάλι και πέτρα. Τα καθηλωτικά αυτά μνημεία ανεγέρθησαν στην μνήμη όσων έχασαν τις ζωές τους κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, προβάλλοντας όμως παράλληλα το όραμα των διοικούντων και την λαμπρή προοπτική του σοσιαλιστικού μοντέλου.
Τα Spomeniks τοποθετούνταν σε σημειολογικά επιλεγμένα μέρη, συχνά σε αγροτικές εκτάσεις όπου πραγματοποιήθηκαν ιδιαίτερα αιματηρές μάχες, σε περιοχές όπου υπήρχαν στρατόπεδα συγκεντρώσεως ή κοντά σε νεκροταφεία των νεκρών του πολέμου. Αρκετά από αυτά ανεγέρθησαν και σε αστικές περιοχές, προς θύμηση των φρικαλεοτήτων που διαπράχθηκαν στις πόλεις από τις κατοχικές δυνάμεις, όπως μαζικές σφαγές αμάχων ή μαζικές εκτελέσεις αντιφρονούντων.
Η τεχνοτροπία τους δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο πρότυπο σχεδιασμού, αλλά διαφαίνονται έντονες επιρροές από τα κινήματα του μπρουταλισμού, του κονστρουκτιβισμού αλλά και του μοντερνισμού, ιδιαίτερα όπως αυτός εκφράστηκε από τον Ελβετό αρχιτέκτονα Le Corbusier. Η επιλογή των εξαιρετικά ανθεκτικών και «σκληρών» υλικών όπως η πέτρα και το μπετόν εξυπηρετούσε ώστε τα ιδιόμορφα αυτά μνημεία να αντέξουν στο πέρασμα του χρόνου και να αποτελέσουν διαχρονική υπενθύμιση της εθνικής απώλειας και της θλίψης του πολέμου. Αλλά, η επιβλητική τους εμφάνιση και ο τεράστιος καθηλωτικός όγκος τους είχε και έναν ακόμη σημαντικό στόχο, να προβληθεί η δύναμη και οι δυνατότητες του κουμουνιστικού κοινωνικού μοντέλου. Ένα μοντέλο που σύμφωνα με την σοβιετική θεώρηση παρότι όχι ιδιαίτερα κομψό ήταν ανθεκτικό, ισχυρό και ακλόνητο, όπως και τα τεράστια τσιμεντένια Spomenik.
Κατά την δεκαετία του ‘80, τα Spomenik αποτελούσαν αντικείμενο θαυμασμού και προσέλκυαν μεγάλο αριθμό επισκεπτών, κυρίως από τις ανατολικές χώρες. Μαθητές σε σχολικές εκδρομές πατριωτικής εκπαίδευσης, βετεράνοι του πολέμου και πενθούντες συγγενείς θυμάτων του πολέμου ήταν από τους συχνότερους επισκέπτες των ιδιότροπων αυτών μνημείων. Μετά τη διάλυση του γιουγκοσλαβικού κράτους, στις αρχές της δεκαετίας του ‘90, η πλειοψηφία των μνημείων καταστράφηκαν, τα περισσότερα αποσυναρμολογήθηκαν, ενώ άλλα αφέθηκαν απλώς να διαβρωθούν από τα φυσικά στοιχεία κατά το πέρασμα του χρόνου. Μόνο τα μεγαλύτερα από αυτά σώζονται μέχρι σήμερα, εγκαταλελειμμένα και παραμελημένα.
Τα Spomeniks, σε σαγηνεύουν με την απλότητα τους, εκπέμπουν θα έλεγε κανείς μία ιεροπρέπεια τόσο φουτουριστική, όσο και αρχέγονη, ενώ η αισθητική τους ταιριάζει τόσο στην δεκαετία του ’60, όσο και στο πνεύμα της ρώσικης πρωτοπορίας. Η απλή και ουδέτερη μορφολογία τους, έτσι ώστε να μοιάζουν περισσότερο με υπαίθρια γλυπτά, δεν υποβάθμισε καθόλου την σημασία τους και την αξία του συμβολισμού τους, σε σχέση με τα συνήθη μνημεία πολέμου που αναπαριστούν ήρωες πολέμου και άρματα. Ίσα ίσα, αυτή η απόκοσμη ουδετερότητά τους, σου επιβάλλεται άμεσα.
Παγωμένα και ακίνητα, σαν στατική απεικόνιση έκρηξης, τα Spomeniks εξακολουθούν να διακηρύσσουν ένα λαμπρό μέλλον, το οποίο έχει ήδη γίνει παρελθόν. Τα περισσότερα από αυτά, είναι απλοί, σχεδόν μονολιθικοί όγκοι, γιγαντιαίων διαστάσεων και αφηρημένης γεωμετρίας. Συνήθως αναπαριστούν οργανικές μορφές και βιολογικές φόρμες, μικροοργανισμούς, λουλούδια και φυτά γενικότερα, αλλά και κρυσταλλικές δομές. Μερικά έχουν την μορφή πραγματικών κτιρίων, αν και στερούνται των βιώσιμων εσωτερικών χώρων αυτών, παίζοντας έτσι με το όριο μεταξύ αρχιτεκτονικής και γλυπτικής. Όλα όμως, στέκονται στιβαρά και επιβλητικά, σαν σύγχρονα ντολμέν, με την παρουσία τους να είναι μυστηριακή και απόκοσμη, σαν να εποπτεύουν τον γύρω τους χώρο, σαν να θρηνούν με μια μορφή πρωτόγνωρου πένθους για τις φρικαλεότητες που έλαβαν χώρα εκεί όπου στέκονται πια ερειπωμένα, με μία τραχιά, γοητευτική και θαρραλέα όψη προστάζουν τον σεβασμό.
Όμως, η αίγλη των μνημείων υποχώρησε σταδιακά και πλέον στέκονται απρόσωπα, σαφώς εγκαταλελειμμένα, αδειασμένα από το συναισθηματικό τους περιεχόμενο και άχρωμα πολιτικά. Ο πάλαι πότε συμβολισμός τους, που στην ουσία δημιουργήθηκαν για να τον εκπροσωπούν, είναι πια παρωχημένος και ακατανόητος. Ο Βέλγος φωτογράφος Jan Kempenaers, ταξίδεψε στα Βαλκάνια αποθανατίζοντας αυτά τα ξεχωριστά μνημεία, που παρ’ ότι έχουν χάσει την εννοιολογική τους σημασία και έχουν απογυμνωθεί πια από τον συμβολισμό τους, συνεχίζουν να στέκονται πεισματικά, με έναν ιδιαιτέρως στιβαρό τρόπο, στα ερημωμένα τοπία.
Από το 2006 έως το 2009, ο Kempenaers περιόδευσε σε όλη την περιοχή της πρώην Γιουγκοσλαβίας, με τη βοήθεια ενός χάρτη των μνημείων από το 1975, αποτυπώνοντας στον φωτογραφικό του φακό όλη την μελαγχολία, αλλά και την αύρα μεγαλείου που ακόμη αποπνέουν αυτοί οι όγκοι παρότι στέκουν σήμερα σαν σε μία σιωπηλή τιμωρία, αφημένοι να ξεχαστούν, να παρακμάσουν και να καταρρεύσουν, όπως το πολιτικό καθεστώς κάτω από το οποίο κατασκευάστηκαν. Η ομορφιά και το μυστήριο των μελαγχολικών Spomenik, ευστόχως εγείρουν ερωτήματα για την αξία της ύπαρξής τους καθαρά πια σαν αυτόνομα αντικείμενα τέχνης στο τοπίο, χωρίς τον αλλοτινό τους συμβολισμό για το αν άραγε αρκεί, η μορφή τους και μόνο, και η ομορφιά τους σαν αρχιτεκτονήματα, για να υπερβούν την συμβολική τους σημασία και να λειτουργήσουν αποσπώμενα από το αρχικό τους νόημα.
